دولت‌سازی از پایین تحلیل نقش گروه‌های اجتماعی فرودست در شکل‌گیری حکومت صفاریان بر اساس رویکرد مطالعات فرودستان

چکیده

در پژوهش حاضر، با بهره‌گیری از رویکرد مطالعات فرودستان و بر اساس چارچوب نظری راناجیت گوها و پارثا چاترجی، نقش گروه‌های اجتماعی پایین‌دست همچون عیاران، خوارج و لایه‌های فرودست شهری و روستایی در فرآیند دولت‌سازی صفاریان در سیستان مورد واکاوی قرار گرفته است. برخلاف روایت‌های سنتی که پیدایش دولت‌ها را محصول کنش نخبگان و قدرت‌های مرکزی می‌دانند، این مقاله با تأکید بر «دولت‌سازی از پایین» نشان می‌دهد صفاریان نه تنها از طبقات فرودست سربرآوردند، بلکه دولت خود را با اتکا به ائتلاف و حمایت این گروه‌ها تثبیت و گسترش دادند. سؤال اصلی تحقیق این است که: گروه‌های اجتماعی فرودست چگونه در شکل‌گیری، تثبیت و گسترش قدرت صفاریان نقش‌آفرینی کردند و این تجربه چه تفاوت‌ها و شباهت‌هایی با دیگر دولت‌های مستقل منطقه‌ای دارد؟ روش پژوهش، تحلیل تاریخی-اجتماعی با رویکرد توصیفی-تحلیلی و تکیه بر منابع کتابخانه‌ای و تطبیق داده‌ها با مفاهیم نظری مطالعات فرودستان است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد عیاران و خوارج، با تشکیل شبکه‌های مردمی، مقاومت محلی و بسیج منابع اجتماعی، نه تنها صفاریان را از طبقه فرودست به حاکمیت رساندند، بلکه الگوی نوینی از دولت‌سازی بر مبنای جنبش‌های اجتماعی و مقاومت پیرامونی را رقم زدند؛ الگویی که در مقایسه با دولت‌های نخبه‌محور هم‌عصر، واجد پویایی‌ها و آسیب‌پذیری‌های خاص خود است. نقاط کلیدی پژوهش، اهمیت نقش کنشگران فرودست، هویت محلی، و نقد روایت مرکزگرای دولت‌سازی است.