تبیین اسطوره‌شناسی عناصر اربعه در فضای مساجد دوره تیموری با نگاهی قیاسی به دو مسجد جامع اصفهان و مسجد گوهرشاد

چکیده

مساجد ایران در طول تاریخ دارای وجوه باطنی و ظاهری مبتنی بر عناصر اربعه در معماری خود بوده‌اند و در ماهیت خویش، از جنبه‌های معنایی و اسطوره‌ای برخوردار هستند. هدف پژوهش حاضر تبیین اسطوره­شناسی عناصر اربعه در فضای مساجد ایران در دوره تیموری (مساجد جامع اصفهان و گوهرشاد) است. روش تحقیق پژوهش کیفی مبتنی بر رویکرد پدیدارشناسی است. در مرحله اول از روش توصیفی- تفسیری و در مرحله رویکرد تحقیق از رویکرد کیفی، در مرحله استدلال از روش کل به جزء و در مرحله تفسیر معنایی عناصر اربعه و اجزاء بنا در مساجد جامع اصفهان و گوهرشاد از روش پدیدارشناسی بهره گرفته شده است. نتایج نشان داد که در مساجد منتخب، به اتکای فهم اسفار اربعه، سیر از خاک به آب، هوا و آتش و عبور از دنیا به سمت برزخ و آخرت، در تطبیق با عناصر اربعه، دریافت‌های حسی فضاها، تصاویر مثالی عناصر و اجزا و تناسبات و حرکت به سمت عالم خیال به نحوی آگاهانه به‌کار برده شده است که بازنمایی اسطورة آفرینش و مرگ، در گذار از توالی فضاها قابل ادراک و فهم است. به اتکای قضایای حضور در فضا، ادراکات معلومات و محسوسات و ادراک فضا مبتنی بر پدیدارشناختی ذهن در استدلال منطقی در بحث، معرفت شهودی ادراک فضا، رفتاری کهن‌الگویی را در کاربران ایجاب می‌کند که هدف آن توجه به عالم ماورا و ادراک امر قدسی است.