کتاب‌سنجی حوزه ساختواژه زبان فارسی ( نگاهی به همبستگی‌های موضوعی)

چکیده

با توجه به رشد سریع تولید اطلاعات در جهان امروز، مدیریت آنها تبدیل به ضرورتی گریزناپذیر شده است اگر متولیان علوم جدا مایل به توسعه آن حوزه علمی باشند مطالعات اطلاع‌سنجی می تواند زمینه‌ساز این مدیریت باشد. اطلاع سنجی از مهجورشدگی دانسته‌های مفید، رشد نامتوازن رشته‌ها، اجرای پژوهش‌های تکراری و تولید اطلاعات حشوآمیز جلوگیری کند، ضمن اینکه به تشخیص خلاهای پژوهشی مدد می‌رساند. در این راستا پژوهش حاضر به بررسی وضعیت پژوهشی و تولیدات علمی یکی از زیرشاخه‌های زبانشناسی فارسی یعنی ساختواژه زبان فارسی می پردازد. ساختواژه فارسی حوزه ای بسیار کاربردی به ویژه در زایاسازی ساختواژه زبان فارسی و از جمله در امر واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی است. این پژوهش در جستجوی پاسخ به این پرسش‌هاست: ۱. توزیع تولیدات علمی حوزه ساختواژه زبان فارسی (در انواع مقاله، کتاب و پایان نامه) چه کمیتی دارد و در چه موضوعاتی است؟ 2. خلاءهای پژوهشی حوزه ساختواژه زبان فارسی کدامند؟ برای پاسخ به این دو پرسش، ابتدا با استفاده از روش کتابسنجی گرایش‌های موضوعی تولیدات علمی حوزه ساختواژه فارسی در فاصله سال های ۱۳۴۵ تا ۱۳۹۳ بررسی شد، سپس روند تحول موضوعی آن‌ها در همین دوره زمانی مطالعه شد. پیکره زبانی مورد بررسی در این پژوهش شامل 301 مقاله، 236 پایان‌نامه و 216 کتاب بود و بر اساس آنها کتابشناسی جامع ساختواژه زبان فارسی تهیه شد. یافته‌ها نشان داد که گرایش موضوعی پایان‌نامه‌ها بیشتر به سمت بررسی‌های ساختواژی درزمانی در آثار ادبی، فرایندهای واژه‌سازی و از جمله ترکیب بوده است. موضوع مقالات به ترتیب به ترکیب، وندها و موضوع کلی فرایندهای واژه‌سازی گرایش دارد در حالیکه کتاب‌های این حوزه بیشتر به موضوع اشتقاق(پسوندها)و ترکیب متمرکز هستند. انتشار مقالات ساختواژه در این دوره زمانی سیر صعودی داشته‌ و بیشینه تولیدات مربوط به دوره 1393-1384 است. امّا در مورد پایان‌نامه‌ها سیر رشد آثار در چهار دهه اول صعودی و بیشینه آثار در دوره 1383-1374 بوده که ۱۰۴ مورد است و در دهه آخر(1384-1393) به 89 مورد کاهش یافته است. ضریب همبستگی موضوعی پایان‌نامه‌ها و مقالات از نظر آماری، همبستگی متوسط معناداری را نشان داد. پس از مرور تولیدات علمی حوزه ساختواژه فارسی موضوعات کارشده و کارنشده(خلاها) استخراج شدند. دو موضوع فرایندهای واژه‌سازی و ترکیب در هر دو بخش پایان‌نامه‌ها و مقالات به طور موازی رشد کرده‌اند. در موضوعات مطالعات واژه و تکواژ، ساختمان اجزای کلام، مطالعه موردی واژه‌شناسی، بررسی‌های تطبیقی ساختواژه فارسی، بررسی‌های درزمانی و آثار ادبی، زایایی، خلاقیت، واژه‌بست، اشتقاق، تصریف، شیوه املاء و ساختواژه و آموزش و فراگیری زبان، خلا پژوهشی مشاهده شد.